Ο ρόλος της γλώσσας στην κοσμοαντίληψη (Συνέντευξη)

«Πες μου ποια είναι η γλώσσα σου, να σου πω ποιος είσαι! Αλλάζοντας λίγο το γνωμικό – παροιμία θα είχε ενδιαφέρον να δούμε κάποιες σκέψεις που αφορούν τον λόγο. Η γλώσσα μιας χώρας, οποιασδήποτε χώρας, δεν είναι μονάχα το μέσο της λεκτικής επικοινωνίας των κατοίκων της. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικοπολιτιστικού της υποβάθρου, μέρος της ιστορίας της και σπουδαία κληρονομιά των γενεών που ακολουθούν. Είναι όμως μόνο αυτό ή και κάτι περισσότερο; Τελικά πέραν από τα γονίδια, τη γεωγραφική περιοχή και τις κλιματικές συνθήκες, τα ήθη τα έθιμα και τη θρησκεία η γλώσσα παίζει ρόλο στο πως αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας;

Σε αυτές μου τις διαχρονικές #ανησυχίες αναζήτησα να βρω απαντήσεις. Έτσι λοιπόν η ζωή με έφερε να συναντήσω τον κύριο Βολίκη – Κατσαρό Μιχαήλ (Γλωσσολόγος – Φιλόλογος) Διευθυντής Κέντρου Ξένων Γλωσσών και – ώ – τι σύμπτωση – και καθηγητή μου, για να δώσει απαντήσεις στις #ανησυχίες μου. Ο λόγος που απευθύνθηκα σε εκείνον για να κάνουμε αυτή τη συζήτηση – συνέντευξη είναι πέραν της εξειδικεύσεώς του σε αυτό ακριβώς που αναζητούσα, το πάθος που έχει για αυτό που κάνει».

Β.Κ.Μ: «Ας ξεκινήσουμε ορίζοντας τι είναι Γλώσσα. Είναι οποιοσδήποτε τρόπος επικοινωνίας εκούσια ή ακούσια μεταξύ όντων.

Ο λόγος πάλι είναι χαρακτηριστικό αποκλειστικά ανθρώπινο και γεννιέται ως προφορικός και γραπτός. Αξιοσημείωτο είναι δε, ότι στα 100.000 χρόνια της ανθρώπινης ύπαρξης μόλις το τελευταίο 3% - 4% των ετών είναι και γραπτός.

Όταν χρησιμοποιούμε μια λέξη ο εγκέφαλος την καταλαβαίνει όχι μόνη της αλλά και σε σχέση με τις υπόλοιπες λέξεις που γνωρίζει και έχουν κοινή ρίζα ή έννοια. Πόσο διαφορετικά αντιλαμβάνονται λοιπόν οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι τον κόσμο από εμάς που ομιλούμε την ελληνική;

Παραδείγματος χάρη, η ελληνική λέξη «ζώο». Οι Άγγλοι λένε «animal», οι ιταλοί «animale» κτλ. Όλοι ή σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι λαοί χρησιμοποιούν αυτή τη λέξη από την λατινική ρίζα που σημαίνει «ψυχή» (anima). Άλλες ομόριζες «animate» (εμψυχώνω, ζωηρεύω, ζωντανεύω), «animation» (ζωηρός, κέφι). Εδώ να πούμε βέβαια ότι και η λατινική λέξη βρίσκει ρίζα στο «άνεμος»…η ψυχή είναι κάτι άυλο σαν τον άνεμο. Άρα όλοι αυτοί καταλαβαίνουν τα όντα αυτά ως έμψυχα ενώ στην ελληνική πραγματικότητα ως κάτι που «ζει»… «ζώο», όχι απαραίτητα φορέας ψυχής. Ερώτηση: Υπάρχει διαφορετική στάση και αντίληψη για αυτά τα όντα;

Ας δούμε μια άλλη λέξη. Τη λέξη «θρησκεία» à «θρώσκω» (κοιτάω πάνω ή θεραπεύω) άρα λοιπόν και ως τέτοιο μέσο. Από την άλλη πλευρά του χάρτη βρίσκουμε το αγγλικό «religion» à re - leg à από το αρχαιοελληνικό «λέγω» που σημαίνει μαζεύω – συνδέω – ξαναενώνω, από όπου προέρχεται ή έχει ρίζα και η λέξη λόγος / λογική. Οι Λατίνοι από την άλλη, χρησιμοποίησαν το «λέγω» δημιουργώντας τη λέξη «leggere» που στα ιταλικά σημαίνει διαβάζω / leer στα ισπανικά κτλ. Η λέξη «θρησκεία» λοιπόν, στην μία περίπτωση δεν περιλαμβάνει την έννοια της λατινικής και επομένως ίσως και διαφορετική αντίληψη της από τους χρησιμοποιούντες και ομιλούντες την, εν γένει.

Η λέξη – πρόθεμα «inter» όσο περίεργο κι αν ακούγεται, προέρχεται ή έχει ρίζα από την ελληνική λέξη «έντερο» αφού το έντερο έγινε κατανοητό από τους Λατίνους ως κάτι το «ενδιάμεσο» (πάνω κορμός – πόδια) ενώ για την ελληνική έχει το νόημα του «εντός ρέω». Το «inter» οπότε που χρησιμοποιούν γίνεται κατανοητό πως δεν έχει καμία σχέση με τη ρίζα του. Ενώ το έντερο στα ιταλικά είναι «intestine» (από το λατινικό «intus» που θα πει «εντός») και στα αγγλικά «intestine» προερχόμενο από την λατινική. Αντιλαμβάνονται δηλαδή το έντερο ως κάτι που είναι απλώς «εντός». Άλλο παράδειγμα: internet à under (λατινικό ‘’ούντερ’’) – inter και net (από το γνέθω, δηλαδή κόμπος). Εν αντιθέσει, στην ελληνική λέμε «διαδίκτυο», ότι κάτι μεταφέρεται μέσω δικτύου. Άλλο ένα ωραίο παράδειγμα είναι με την λέξη «διεθνής» (δια+έθνος) που σημαίνει ετυμολογικά «μέσω έθνους». Οι άγγλοι λένε «international» που προέρχεται από το λατινικό «inter-enter» που προαναφέραμε και από το επίσης λατινικό «nascere» (γεννιέμαι) το οποίο έχει καταγωγή από την δική μας λέξη «ανάσα». Έχει την έννοια λοιπόν του «γεννιέμαι – ζω ανάμεσα»

Να φέρουμε ακόμα ως παράδειγμα την αγγλική λέξη «companion» (σύντροφος) προέρχεται ή έχει ρίζα από το λατινικό «cum – panis» (συν – ψωμί – τρώω δηλαδή ψωμί μαζί με κάποιον). Ταυτίζεται δηλαδή το φαγητό μαζί με το ψωμί. Στην ελληνική γλώσσα όμως «σύντροφος» θα πει (συν – τροφή / συν - τρέφομαι - που περιλαμβάνει τα πάντα). Στην αντίπερα όχθη, στη Γηραιά Αλβιόνα, η λέξη «τροφή» είναι «food» εκ των αρχαίων γερμανικών «fodon» το οποίο όμως κατάγεται από το αρχαιοελληνικό «πατέομαι» που θα πει τρέφομαι, τρώω.

Ας αναφέρουμε ακόμα τη λέξη «δέντρο» όπου στα αγγλικά είναι «tree» που έχει ρίζα και καταγωγή από το δέντρο δρυς. Όλα τα δέντρα ουσιαστικά τα αντιλαμβάνονται ως «δρυ».

Για να δούμε τώρα μια ωραία ιστορία. Τον Αινεία, ήρωα της Ιλιάδας και σύμμαχο των Τρώων όπου μετά την πτώση της Τροίας ίδρυσε την Ρώμη. Σύμφωνα με τον Βιργίλιο δόθηκε στους Ρωμαίους αυτοκράτορες και εν γένει στους Ρωμαίους ευγενική ρίζα (αρχαιοελληνική). Επειδή λοιπόν η ‘’μητέρα’’ πόλη ήταν η Τροία (Ίλιον – Illium) όρισαν ως «εξορίζω» την λέξη «exile» (χρησιμοποιείται και στην αγγλική) από το «ex- Illium» = εκτός Ιλίου. Άρα, ουσιαστικά δεν λένε εξορίζω αλλά διώχνω από το Ίλιον. Στην ελληνική γλώσσα ωστόσο λέγοντας «εξορίζω» εννοούμε «εκτός ορίου - πόλης».

Ας αναφερθούμε τέλος και μια ωραία ιστορία από το μακρινό παρελθόν και ένα «λάθος» πώς μπορεί να έχει επηρεάσει την κοσμοαντίληψη εκατομμυρίων ανθρώπων. Κατά τον σπουδαίο αρχαίο Έλληνα Αριστοτέλη, τον πρώτο ολοκληρωμένο επιστήμονα, χρήση επιστημονικής μεθοδολογίας – πείραμα κτλ, η καρδιά (αφού σε αυτήν οδηγούσαν όλα τα αγγεία - και δεν μπορούσε να κατανοήσει τα νεύρα) είναι το κέντρο και ο οριστής του ανθρωπίνου σώματος και όχι ο εγκέφαλος. Έτσι λοιπόν πού θα καταγραφόταν κάτι; Εκεί! Άρα, έχουμε στην αγγλική «record» (καταγράφω, σημειώνω, εγγράφω) με ρίζα ασφαλώς στα λατινικά και το «re – cordari» από το «cordis» (καρδιά). Άρα λοιπόν, το «σφάλμα» του Αριστοτέλη είναι μια ακόμη απόδειξη πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε ο ελληνικός πολιτισμός σε παγκόσμια κλίμακα, πόσα πολλά υιοθετήθηκαν και μοιραία μαζί με αυτά και λάθη. Σαν τον αμαθή που αντιγράφει στο διαγώνισμα από τον ημιμαθή.

Αν συνεχίζαμε θα χρειαζόμασταν τόμους. Αυτό που πιστεύω όμως είναι πως εν φθορά γλώσσης δεν υπάρχει συνέχεια – συνοχή».

«Σίγουρα έμαθα πολλά από αυτή τη συνέντευξη. Ελπίζω κι εσείς να την απολαύσατε. Σκεφτόμουν από τη μία πόσο πλούσια, εξαιρετική και σημαντική είναι η αρχαία ελληνική γλώσσα για τον παγκόσμιο πολιτισμό. Πώς είναι δυνατόν κάτι τόσο σπουδαίο και άρτιο να δημιουργήθηκε από ανθρώπους τόσους αιώνες πριν αλλά και τι τύχη το σπίτι της να είναι η χώρα μας. Γιατί κάτι τόσο θαυμαστό να έχει υπεραπλουστευτεί ως και ευτελιστεί από εμάς τους «μοντέρνους» Έλληνες; Όπως και να χει «scripta manent» (τα γραπτά μένουν) και αυτή η σπουδαία γλώσσα τουλάχιστον διασώζεται γραπτώς διδασκόμενη ωστόσο ολοένα και λιγότερο.

Από την άλλη η συνέντευξη αυτή ας είναι η αφορμή να δώσουμε ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα και σεβασμό στη γλώσσα. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα επικοινωνήσουμε με κάποιον ας σιγουρευτούμε πως οι λέξεις που χρησιμοποιήσαμε εκφράζουν αυτά που πραγματικά θέλουμε να πούμε…»

Δεπάστας Χαράλαμπος

Κοινωνικός Λειτουργός
MSc "Επαγγελματικής και Περιβαλλοντικής Υγείας - 
Διαχείρισης και Οικονομικής Αποτίμησης"

Επικοινωνία: anisihesmeres@gmail.com
Blog: http://depastascharalampos.blogspot.gr/
Like us on Facebook: Ανήσυχες Μέρες (Page)
Follow us on Twitter: Depastas Charalampos
@Ch_Depastas